Powiat sztumski. Sołtys - to brzmi bardzo dumnie

Sołtys i sołectwo to dzisiaj podstawowy szczebel samorządu. Od pomysłowości, przebojowości i zdolności organizacyjnych pełniących tę funkcję osób zależy praktycznie całe życie wiejskiej społeczności. Wiedzą to dobrze wszyscy, którzy na wsi mieszkają. Pozostałych zapraszamy do odwiedzin.

Sołtys to stanowisko o kilkusetletniej historii. Słowo to wywodzi się z łaciny (solthetus) i pierwotnie oznaczała sędzię.

W Polsce urząd sołtysa został utworzony na przełomie XII i XIII wieku, we wsiach lokowanych na prawie niemieckim. Pierwszym sołtysem zostawał zasadźca (twórca wsi), który reprezentował interesy feudalnego pana. Sołtys w średniowiecznym systemie prawnym to także wiejski sędzia. Sołtysem mógł być szlachcic, mieszczanin lub najczęściej miejscowy chłop.

Do połowy XIV wieku urząd sołtysa był dziedziczony przez najstarszego męskiego potomka. W XIV wieku proponowano, by z sołtysów uczynić odrębną warstwę społeczną. Ich znaczenie społeczne i ekonomiczne było względnie mocne, a bywało częstym zjawisko przenoszenia się sołtysów lub ich dzieci do stanu rycerskiego (szlacheckiego). Potencjał sołtysów bywał na tyle silny, że ekonomicznie przewyższali czasem drobne rycerstwo.

W 1563 roku szlachta obawiając się rosnącej pozycji sołtysów doprowadziła do likwidacji tej funkcji. I nic dziwnego, gdyż prerogatywy sprwujących to stanowisko osób były bardzo szerokie. Wyliczmy: sołtys sprawował nadzór nad osadnictwem i lokacją wsi, ściągał należności od chłopów, był sędzią w sprawach opłat, podatków i przymusowych służebności, a także przedstawicielem wspólnoty wiejskiej w konfliktach z sąsiednimi wsiami i w kontaktach z panem feudalnym oraz instytucjami zewnętrznymi. Sołtys cieszył się też ulgami podatkowymi, miał również prawo do posiadania własnych chłopów oraz prawo prowadzenia młyna i warsztatu rzemieślniczego i zakładania stawów, a także prawo do polowania.

W II Rzeczypospolitej przywrócono funkcję sołtysa (istniała ona co prawda w czasch zaborów, ale o bardzo małych kompetencjach). Sołtys był wybierany na 3-letnią kadencję i był kontrolowany przez gromadzką komisję rewizyjną. Do jego zadań należały: zarząd dochodami i majątkiem gromadzkim, przygotowanie i realizacja budżetu gromadzkiego oraz prowadzenie rachunków, zadania z zakresu porządku i bezpieczeństwa, ewidencja i kontrola migracji ludności, sprawy drogowe, opieka społeczna, a także sprawy sądowe, wojskowe i pożarnicze.

W okresie PRL sołtysi (także wybierani na 3-letnią kadencję) pełnili funkcje: administracyjne, samorządowe i organizacyjno-społeczne. W latach 1958–1972 sołtys był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, po 1973 roku pośredniczył natomiast między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy.

W niepodległej Polsce sołtys jest organem wykonawczym jednostki pomocniczej gminy, sołectwa. Sołtys jest wybierany przez zebranie wiejskie. Działalność sołtysa wspiera rada sołecka. Sołtys korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Do jego kompetencji należy: reprezentacja sołectwa na zewnątrz, zwoływanie zebrania wiejskiego, realizacja uchwał rady gminy dotyczących sołectwa, pobór podatków rolnego i leśnego, uczestnictwo w sesjach rady gminy, a także w pracach jej organów (ale bez prawa do głosowania) oraz branie udziału w posiedzeniach komisji rady gminy, jeśli rozpatrywane są sprawy jego sołectwa.

Faktyczna rola sołtysa jest jednak dużo większa. Jest on bowiem animatorem i inicjatorem bardzo wielu (a często wręcz wszystkich) działań lokalnej społeczności.